– Det er ikkje eigen trong til å køyre som skal vere førande, men omsynet til andre trafikantar og trafikktryggleiken generelt sett. Alle, uavhengig av alder, har eit sjølvstendig ansvar for ikkje å køyre om ein ikkje er i stand til å gjere det på ein trafikksikker måte, seier Jørgen Melbye Ingebrigtsen, seniorrådgjevar i Statens vegvesen.
Han meiner styresmaktene i dag har dei verktøya dei treng for å vareta trafikktryggleiken med tanke på dei eldste sjåførane:
– Det er positivt at kravet om obligatorisk helseattest for personar over 80 år vart vidareført. Det er òg viktig at andre verkemiddel, som at legar har meldeplikt og at Statsforvaltar og politi kan be om køyrevurdering, blir vidareført. Med det sagt, er Noreg blant dei mest trafikksikre landa i verda, og det er mange eldre som er dyktige og erfarne sjåførar, seier Melbye Ingebrigtsen.
Statsforvaltaren bestemmer
Legar, psykologar og optikarar har i dag ei lovfesta plikt til å melde frå til Statsforvaltaren når ein person ikkje oppfyller helsekravet i førarkortforskrifta og det samstundes er venta at svekkinga vil vare meir enn seks månader. Om Statsforvaltaren meiner meldinga er godt grunngjeven, vil dei tilrå politiet å kalle tilbake føraretten. Er Statsforvaltaren derimot i tvil, kan han be Statens vegvesen om ei køyrevurdering, som er ein praktisk køyretest saman med sensor. Berre i fjor gjennomførte Vegvesenet 631 køyrevurderingar av personar over 70 år på oppdrag frå Statsforvaltarane, og enda med å tilrå at 53 prosent av dei mista retten til å køyre bil. I tillegg gjorde dei 210 køyrevurderingar av same aldersgruppe etter pålegg om ny praktisk prøve frå politiet. Av desse vart det tilrådd at 61 prosent mista førarretten.
Aldersdiskriminering?
Helseattesten, som er obligatorisk for alle over 80 år som vil køyre bil, skal primært gje fastlegane høve til å fange opp dei som grunna helsa ikkje bør ferdast i trafikken. For å få ein godkjent attest, må både syn, høyrsel, kognitiv funksjon og nevrologi fungere tilfredsstillande, fortel Peter Bekkhus-Wetterberg, som er spesialist i geriatri og overlege på Hukommelsesklinikken ved Oslo universitetssjukehus. Han er ein av dei som gjer såkalla førarkortvurderingar dersom det er mistanke om at ein person, uavhengig av alder, har skade eller sjukdom i hjernen som kan påverke evna til å køyre bil.
– Den obligatoriske helseattesten er ikkje er ei forfølging av eldre slik somme hevdar, men eit verktøy for å hindre at dei som kan utgjere ei fare i trafikken, køyrer bil. Og den kognitive svikten som kan føre til slik trafikkfare, handlar om sjukdom, ikkje alder, understrekar han.
Han avviser også at eldre risikerer å «stryke» på testane om det berre er hugsen som skrantar litt:
– Helseattesten er ei totalvurdering av om personen er eigna til å køyre bil. Då er til dømes ikkje god hukommelse spesielt viktig – bortsett frå at det sjølvsagt er ein fordel å hugse kvar du skal og når du skal svinge av, seier Bekkhus-Wetterberg.
Han legg også vekt på at dei veit mykje om korleis eldre presterer på dei kognitive testane om dei er friske:
– Dei som hevdar at høg alder eller låg utdanning er diskvalifiserande for å bestå testane, tek feil. Eg har testa mange friske 90-åringar med berre folkeskule, som klarar testane utan problem. Til førarkortvurderingar har eg testa høgt utdanna femtiåringar med hjernesjukdom, som ikkje klarte dei.
Fleire demente
Tal frå Statens vegvesen syner at det er om lag 130.000 personar over 80 år som har førarkort i Noreg i dag. Ifølgje Helsedirektoratet er det ingen som fører statistikk over kor mange over 80 år som ikkje får fornya helseattest. Folkehelseinstituttets tal fortel likevel at om lag 100.000 nordmenn lever med ei eller annan form for demenssjukdom. Og sjølv om demens ikkje er ein del av normal aldring, er det ei kjensgjerning at dei fleste demenstilfella er knytt til høg alder. I aldersgruppa 70–74 år har 5,6 prosent av nordmenn demens, medan førekomsten aukar til 9,5 prosent i gruppa 75–79 år. I gruppa 80–84 år er 17,9 prosent råka, medan 33 prosent i gruppa 85–90 år har demens. Blant personar over 90 år har 48 prosent ein demenssjukdom.
Peter Bekkhus-Wetterberg forklarar at ulike hjernesjukdommar oppstår på ulike stader i hjernen, og gir difor forskjellige typar kognitiv svikt. Parkinssons verkar til dømes hovudsakleg inn på det mentale tempoet, medan vaskulær demens kan påverke rom- og retningsforståing. Alzheimer, som er den vanlegaste demenssjukdomen, påverkar mellom anna orienteringsevne og dømekraft. Demens som opptrer i frontallappane påverkar også dømekraft og problemløysing, og kan til ein viss grad samanliknast med å køyre med promille, seier Bekkhus-Wetterberg. I samband med utarbeiding av ein helseattest, undersøkjer han difor både mentalt tempo, såkalla visuospatiale ferdigheiter og dømekraft.
Mentalt tempo
Mentalt tempo, eller psykomotorisk tempo som det heiter på fagspråket, handlar rett og slett om kor raskt ein tenkjer, og kor lang tid det tek å ta inn, bearbeide og respondere på informasjon. Det påverkar mellom anna kor rask reaksjonsevne ein har i trafikken. Med alderen blir det mentale tempoet svekt hjå dei fleste, men ved demens går den negative utviklinga fortare. Ved kognitiv testing kan ei av oppgåvene vere å dra strekar mellom tal frå 1 til 25 så raskt ein kan. Ein vanskelegare versjon av testen er å kople tal og bokstavar, som 1a, 2b, 3c og så vidare. Jo lengre ein må tenkje seg om, jo seinare mentalt tempo har ein.
Rom og retning
Visuospatiale evner handlar om rom- og retningsforståing, og blir brukte når me til dømes skal orientere oss i rom og koordinere visuelle inntrykk og motoriske rørsler, forklarar Bekkhus-Wetterberg. Visuospatiale vanskar kan til dømes gjere det utfordrande tolke avstand og vurdere om bilen framom deg står stille eller bevegar seg, og å skilje ut detaljar i eit stort bilete. Sjølv om synet er godt, kan det til dømes vere vanskeleg å oppfatte ein midtdelar, eller skilje ein høyball frå ein bil.
Det siste kognitive sjekkpunktet, dømekraft, handlar mellom anna om eigen sjukdomsinnsikt, forklarar geriatrikaren:
– Dømekraft omfattar logisk tankegang og evne til å sjå likskapar, forskjellar og samanhengar. Den blir svekt ved demens. Dårleg innsikt i sine eigne alderdomsutfordringar kan slik sett vere eit tydeleg teikn på dårleg dømekraft. Om sjåføren alltid skuldar uhella og nesten-ulukkene sine i trafikken på alle andre, er det eit dårleg teikn, samanlikna med ein sjåfør som vedgår at det med alderen har blitt vanskelegare å bevege seg i trafikken, og som kompenserer ved til dømes å unngå langkøyring, tett trafikkerte motorvegar og krevjande føre, seier Bekkhus-Wetterberg.
Råd til pårørande
Til dei som spør om det ikkje ville vore betre om det var opp til den eldre sjølv å vurdere når det er på tide å parkere bilen for godt, er svaret hans klart «nei». Om ein har sviktande dømekraft og dårleg sjukdomsinnsikt, er det jo akkurat slike ting ein ikkje er i stand til å vurdere sjølv.
– Fastlegane greier heller ikkje å fange opp alle, og det er nok framleis ein del eldre i trafikken som ikkje burde hatt førarkort, seier han.
Peter Bekkhus-Wetterberg oppmodar difor ikkje berre bekymra pårørande til å ta kontakt med den mogleg sjuke sin fastlege, men også til å la fastlegen bruke bekymringa opent i samtale med pasienten. Det er det fleire grunnar til, seier han:
– Om nokon utgjer ein openberr risiko i trafikken, skal dei sjølvsagt ikkje berre miste førarkortet. Då må dei også greiast ut for kva for sjukdom som ligg bak, og få tilpassa hjelp for den.
(©NPK)